पुस्तकाचे नाव तसे बोजड वाटत.पण भाषा शैली साधी आहे एकदा का वाचायला सुरुवात केली की पुस्तकाच्या रंगात रंगून जातो आणि सहजगत्या शाळेत शिकलेल्या भूगोलाची आणि इतिहासाची आठवण होते.अर्थात हे पुस्तक शालेय ज्ञानाच्या कक्षा रुंदावते. पहिले प्रकरण
अक्षांश आणि रेखांश याचे गणित समजावते आणि त्याबरोबरच हँरिसन च्या शोधाच्या निकडीची जाणीव करून देते .तसे पहायला गेले तर अक्षांश आणि रेखांश ह्या काल्पनिक रेषा,अढळ राहाणा-या ....The latitude and longitude lines govern with more authority, they stay fixed as the world changes its configuration underneath them—with continents adrift across a widening sea, and national boundaries repeatedly redrawn by war or peace.
अक्षांश आणि रेखांश याचे गणित समजावते आणि त्याबरोबरच हँरिसन च्या शोधाच्या निकडीची जाणीव करून देते .तसे पहायला गेले तर अक्षांश आणि रेखांश ह्या काल्पनिक रेषा,अढळ राहाणा-या ....The latitude and longitude lines govern with more authority, they stay fixed as the world changes its configuration underneath them—with continents adrift across a widening sea, and national boundaries repeatedly redrawn by war or peace.
त्यातही रेखांश अक्षांशापेक्षा जास्तच अढळ त्याच्यावर कोणाची मक्तेदारी नाही म्हणूनच कदाचित टोलेमीने स्व:ताला हवे तशी prime meridian आखली .आणि त्यानंतर तिची बदलत गेलेली जागा जागतिक राजकारणाचा प्रभाव कसा असतो हेच कदाचित सुचवत असेल यात शंकाच नाही....Ptolemy was free, however, to lay his prime meridian, the zero-degree longitude line, wherever he liked. He chose to run it through the Fortunate Islands (now called the Canary Islands) off the northwest coast of Africa. Later mapmakers moved the prime meridian to the Azores and to the Cape Verde Islands, as well as to Rome,Copenhagen, Jerusalem, St. Petersburg, Pisa, Pans, and Philadelphia, among other places, before it settled down at last in London.
अक्षांश रेखांश ह्याचा गणिती खेळ सारा पृथ्वीच्या परिघा आणि दिवसा वर अवलंबून असणारा ....२४ तासात पृथ्वी ३६० अंश फिरते अर्थात १ तासात १५ अंश. तर एक अंश पुढे जाण्यासाठी पृथ्वीला ४ मिनिट लागतात .अगदी सरळ साध्या भाषेत लगतच्या दोन अक्षांशा मधील अंतर हे चार मिनिटांचे.पण हे गणित फक्त विषुववृत्तावरच लागू होते. कारण ..At the Equator, where the girth of the Earth is greatest, fifteen degrees stretch fully one thousand miles. North or south of that line, however, the mileage value of each degree decreases. One degree of longitude equals four minutes of time the world over, but in terms of distance, one
degree shrinks from sixty-eight miles at the Equator to virtually nothing at the poles.इथेच सगळा खेळ संपत नाही तर खरी मजा इथूनच सुरु होते.१७ व्या शतका पर्यंत वापरली जाणारी घड्याळे
समुद्र प्रवासात अनेक कारणांमुळे निरुपयोगी ठरली....On the deck of a rolling ship, such clocks would slow down, or speed up, or stop running altogether.Normal changes in temperature encountered en route from a cold country of origin to a tropical trade zone thinned or thickened a clock's lubricating oil and made itsमेटल parts expand or contract with equally disastrous results. A rise or fall in barometric pressure, or the subtle variations in the Earth's gravity from one latitude to another,could also cause a clock to gain or lose time......४ शतके ह्या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याचा अनेकांनी कसोशीने प्रयत्न केला प्रामुख्याने युरोपात .गॅलिलिओ कॅसिनी,ह्युजेन न्यूटन ,हॅली ह्या सगळ्यानी आपल्या प्रयत्नांची पराकाष्ठा केली पण कोणालाही यात यश मिळाले नाही.आणि या शोधात प्राणही गमवावे लागले.
Most crowned heads of state eventually played a part in the longitude story, notably George III and Louis XIV.Seafaring men such as Captain William Bligh of the Bounty and the great circumnavigator Captain James Cook, who made three long voyages of exploration and experimentation before his violent death in Hawaii,
सतराव्या शतकात तर युरोप खंडातील अनेक देशांच्या शासनकर्त्यांनी मोठ - मोठ्या बक्षिसांचे अमिषही दाखविले.याही पेक्षा वरचढ ब्रिटीश पर्लीयामेनटने Longitude Act of १७१४ अस्तित्वात आणला आणि जो कोणी
"Practicable and Useful" means of determining longitude. बनवेल त्याला राजसंपत्ती इतकीक सम्पत्ती देण्याचे अमिषही दाखविले. घड्याळे बनविणारा साध्या राहणीया पण असाधारण बुद्धीमत्तेच्या जॉन हॅरिसनने अशक्य वाटणारे काम शक्य करून दाखविले. मात्र त्याच्या कामाचे खरे श्रेय मिळण्या साठी मात्र त्याला तब्बल ४० वर्ष वाट पाहावीलागली.
ह्या पुस्तकाच्या पुढील प्रकरणात त्याच्या सा-या शोधाप्रक्रीयेचा आढावा घेतला आहे.....दुस-या प्रकरणाकडे
वळतांना लेखिकेने अतिशय मार्मिक शब्दांत लिहिले आहे....
All these threads, and more, entwine in the lines of longitude. To unravel them now—to retrace their story in an age when a network of orbiting satellites can nail down a ship's position within a few feet in just a moment or two—is to see the globe anew.
"Imaginary lines" नावाचे पहिले प्रकरण इथेच संपते आणि "The Sea Before Time" हे दुसरे प्रकरण सुरु होते.
ह्यात १४व्या ते १७व्या शतका पर्यंत झालेल्या समुद्र सफरींचा आढावा घेतला आहे.ह्या ह्या सफरीं मागचा उद्देश , त्यांचे ध्येय , त्यात आलेले यश अपयश ह्या साऱ्यांचा परमर्श घेतला आहे़ उदाहरणांचे दाखलेली आहेत दिलेले. १७व्याशतकापर्यंत झालेल्या साऱ्या सफरी ह्या काही परंपरागत चालत आलेल्या ठोकताळ्यावर करण्यात आल्या तर एखाद्या धैर्यशाली समुद्रविराने एखादा नविनच प्रयोग केलेला आढळतो. आणी त्यात झालेली सपशेल हार "लॉजीट्युड" मोजण्याणाऱ्या यंत्राची गजर कशी निकडीचीहोती हे सांगते.फेसाळणाऱ्या समुद्रात जहाज भरकटून जाणे वा गडद धुक्यात हरवून जाणे हे वारंवार घडून येणारे प्रसंग होते आणि त्यामुळे अनेकांना विनाकारण प्राण गमवावे लागले.कधी कप्तानाने घेतलेल्या चुकीच्य दिशांमुळे भलत्याच मार्गाला लागून तहानेने आणि स्कर्वी सारख्यारोगांना बळी पडणारे सैनिक हे एक साधारण चित्र झाले होते. अक्षांशाच्या निकडीकडे दुर्लक्ष केल्यामुळे बरेचदा समुद्र प्रवास हा माहित असलेल्या मार्गांवरून केला जाई आणि बरीच मालवाहू जहाजे चाचेगीरीलाबळी पडत.. १५९७ मध्ये ६-७ समुद्री चाचांनी भरतहून परतत असलेल्या "मॅड्री डी डीउस" ह्या भल्या मोठ्यापोर्तुगाल च्या मालवहू जहाजावर हमला करून त्यावर ताबा मिळवला आणि कित्येक टन मसाल्याचे पदार्थ त्यांच्या हाती लागले.अक्षांशाच्या निकडीकडे लक्ष वेधण्याला करणीभूत ठरलेली घटना १७०७ साली घडली .फ्रेंचांवर विजय मिळवून जिब्राल्टरून जेव्हा ऍडमिरल क्लॉवडस्ले शॉवेल इंग्लंडला परतत असतांना धुक्याने त्यांचा मार्ग चूकविला आणि २००० पेक्षाअधिक सैनिकांना जलसमाधी मिळाली.अशारितीने १७१४ साली "अक्षांश कायदा" इंग्लंडने जाहिर करून जो कोणी अक्षांश मोजणायाची योग्य प्रणाली समुद्रप्रवासाकरिता शोधून काढेलत्याला २०,००० युरोचे बक्षीस जाहिरही करण्यात आले.
क्रमश:....
